汉语纳入俄“高考”可选科目体系
Ямайка
ингил. Jamaica
ям. креол. Jumieka
исп. Jamaica
 Ямайканы байрагъы |
 Ямайканы герби |
.svg)
Ямайка дуния картада
| Девиз | Out of Many, One People (?Кёбледен - бир миллет.?) |
|---|---|
| Гимн | Jamaica, Land We Love (?Ямайка, биз сюйген джер.?) |
| Оноу формасы | Конституциялы монархия |
|---|---|
| Король | III Чарльз |
| Генерал-губернатор | Патрик Аллен |
| Биринчи-министр | Эндрю Холнесс |
| Тил(лер)и | Ингилиз тил (официал), Ямайка креол тил |
| Ара шахары | Кингстон |
| Уллу шахар(лар)ы | Кингстон, Портмор, Монтего Бей, |
|---|---|
| Бютеу территориясы | 10 991 км2 (дунияда 160) |
| Сууну юсю | 2,3 % |
| Сагъат бёлгеси | -5 |
| Эркинлиги | Уллу Британиядан |
|---|---|
| 1962 джылда 6 августда |
| Бютеу халкъы (2019) | 2 930 050 адам (дунияда 139) |
|---|---|
| Къалынлыгъы | 252 адам/км2 |
| БИП (номинал) (2019) | $ 15 884 млрд доллар (118) |
|---|---|
| БИП (ном.) адам башына (2019) | $ 5826 (102) |
| ААИ (2019) | 0,726 (мийик) (96) |
| Валютасы | ямайканы доллары |
| ISO 3166-1 коду | JM |
|---|---|
| Домен(лер)и | .jm |
| Телефон коду | +1-876 +1-658 |
| Халкъла арасы организациялары | БМО, МБ, ККъА, КБ, ЛАККъБ |
Яма?йка (ингил. Jamaica [d???me?k?]; ям. креол. Jumieka / Jamieka / Jomieka) — Вест-Индияда, Кариб тенгизде Кубадан 145 км къыбылагъа, Эспаньола айрымкандан 191 км кюнбатышха, Кайман айрымканладан 215 км къыбыла-кюнчыгъышда орналгъан, Миллетлени биригиуню къурамында айрымкан кърал.
1962 джылны 6 августунда Ямайка Уллу Британиядан айрылыб, Британ Миллетлени биригиуню къурамында кърал болады.
Географиясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Ямайка айрымкан Уллу Антил айрымканлада майданы бла Кубадан эмда Эспаньоладан сора ючюнчюдю. Ямайкагъа эм къатында тургъан Шимал Американы континентны джери - 630 км узакълыкъда къыбыла-кюнбатышда орналгъан ючгюл джер Кабо-Грасьяс-а-Дьос.
Ямайка кюнбатышдан кюнчыгышгъа 225 км, шималдан къыбылагъа 35 - 82 км созулады. Майданы - 10 991 км2. Суу джагъасы - 1022 км.
Климаты
[тюзет | къайнакъны тюзет]Ямайка шимал-кюнчыгыш пассат джелле башчылыкъ этген тропик климатда турады. Ол пассатла бла айрымканны рельефи Ямайканы климатына эткили болады. Ара шахарны районда джылгъа орта темературасы 24 - 27 °C ортасында тюрленеди. Ямайкада январны орта температурасы 24—25 °С, июлну 26—27 °С арасында болады. Джылгъа джауум Ямайка айрымканны къыбыла суу джагъасында - 635 мм, къыбыла-кюнчыгышда орналгъан Джон-Кроу таулада - 7600 мм джетеды. Джангур сезон майдан октябргъа барады. Ямайка атлантика уллу джел бёлгеде орналады. Эм кючлю Ямайкагъа ургъан уллу джелле: Чарли (1951), Аллен (1980) и Гилберт (1988) Иван (2004) эмда Дин (2007).
Рельеф
[тюзет | къайнакъны тюзет]Ямайканы территориясыны асламысы 0,5 - 1 км мийиклик бла тытыр сыртлыкды. Кюнчыгъыш джанында къралны эм уллу тау Блу-Маунтин (2256 м) орналады. Къыбыла-кюнбатышда Малверн (725 м) тау турады, кюнбатыш джанында уа Долфин-Хед (545 м) тау. Суу къумну ташыгъан джерле Ямайканы къыбыла эмда кюнбатыш суу джагъасында туралла. Ямайканы бек кесилген къыбыла суу джагъасы барды. Кюнбатыш суу джагъасында, Негрил шахарны къатында коралл къумдан пляж 11 км созулады. Шимал суу джагъасы аз кесилгенды кёб юсю къая кибикди.
Суулары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Кёб гитче суула бла къара суучукъла бардыла Ямайкада. Драй-Харбор таудан Карлайл бухтагъа чабхан эм узун суу — Миньо (93 км). 50 км узун Ямайкада дагъыда эки суу барды: Блэк-Ривер (кюнбатыш джанында), Рио-Кобре (Кингстон ара шахарны къатында).
Флора бла Фауна
[тюзет | къайнакъны тюзет]XV ёмюрде Ямайка айрымканны кёбюсю чегетле бла джабхан джери болгъанды. Бусагъатда уа чегетлени майданы 194 минг гектар болгъанды (1/5 бютеулей джер территориясыны). Эм джайылыу терек - мамукъ терек. Таулада эбен эмда дальбергия терек ёседи. Бамбук, эвкалипт эмда кампеш терек да табаргъа боллукъду. Къыбыла суу джагъасы мангра ёсюмлюк ёседи. Ямайкада бютеулей 3000 гокка хансланы тукъумларындан ёседи.
Джаныуар дуния айрымканда джарлыды: къанатлы, чычханла, юй къоянла, мангустла, джыланла, игуанала, сарыубекле, таш макъала эмда биттиркъочланы 20 тукъумлары.
Ямайканы суулары бла тенгиз джагъалары чабакъ бла байдыла. Тузсуз сууда джашагъан чабакъладан кёб юсю ямайкада кефальны табарыкъса.
Тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]Бурундан Ямайкада Американы тамырлы халкъларындан индейлиле аравак халкъдан таино каумдан джашагъандыла. Европачылагъа айрымканны шпан суу джолоучу Христофор Колумб 1494 джылда ачханды. Биринчи испан эл Ямайкада 1509 джылда къуралгъанды. Ямайкада биринчи испанлыла келген заманда айрымканда таинодан 60 минг адам 200 элде джашагъандыла. 1611 джылгъа уа къуру 74 таино къалгъанды Ямайкада. Ишлерге адам аз болуб испанлыла XVI ёмюрден Ямайкагъа Африкадан негр къулланы ташыгъанды. Куллукътан къачхан негрле орта Ямайканы таулагъа кетиб алайда къалгъан таино бла катышыб джынгы марон халкъны къурадыла.
Ингилиз-испан урушда (1654—1660) 1655 джылда Ямайканы ингилизлиле аладыла. 1670 джылда ингилизлилени офицал колониясы болады. Урушдан сора испанлыла кёб юсю ямайкадан къачтыла, къуру ала бла келген испан чуутла айрымканда къалдыла. Къачхан заманда испанлыла кеслерин кулларына азатлыкъ бердиле. Алада таулагъа къачтыла маронлагъа къатышыб.
Испанлыла ызына сыйиргъа Ямайканы умутну коймагъаны учун ингилизле ямайканы суу джагъасында Порт-Рояль аты бла джангы порт салдыла. Аныда пиратлагъа бердиле, ала айрымканы испанладан сакълары учун. Къысгъа заманга Порт-Рояль Кариб тенгнизде пиратланы ара шахарлары болду. XVII ёмюрюню ахырында Порт-Роялда 8 минг адам джашаед, аладан 1,5 минг пиратла. Пиратла Порт-Роялгъа тонагъан испан кемеледен сыйырылгъан хазнасын джийяэлле, аны бла шахарны бай этиб. Порт-Роялны эм айтылгъан пират капутан Генри Морган болгъанед. 1692 джылны 7 июнда джер тебрениудан Порт-Роял тенгизни тюбюне кетти.
XVIII ёмюрюнде ямайкада шекер къамиш пиратлыкъны ауушдурурду.
Политика структурасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]
1962 джылгъа дери Ямайка Уллу Британияны колониясы болгъанды, 1962 джылны 6 августунда бойсунмагъан кърал болады. Бусагъатда 1962 джылда къуралгъан конституциясы ишлейди. Аны бла Ямайка короллук болуб конституциялы монархияды. Къралны башчысы - король III Чарльз. Ана атындан къралда башчылыкъ этген - генерал-губернатор (26 февраль 2009 джылдан - Патрик Аллен).
Ямайканы къралны закончыгъарыучу органы — эки палаталы парламентди. Баш палата - Сенатды (21 генерал-губернатор салгъан депутат), тюб палата - Адам келечи палата (63 халкъ хар 5 джыл сайланнган депутат).
Ямайкада эки баш партия барды: Ямайканы лейборист партиясы (JLP), Халкъ миллет партия (PNP).
Сюд системасы инглиз хакъны системасында ишлейды.
Административ бёлюнюу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Ямайка юч тарихли графлыкъда орналгъан 14 округга бёлюнеди
| Ямайканы административ бёлюнюу | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||
| Корнуолл графлыкъ | Адм. аралыгъы | км2 | Мидлсекс графлыкъ | Адм. аралыгъы | км2 | Сарри графлыкъ | Адм. аралыгъы | км2 | |||
| 1 | Хановер | Лусеа | 450 | 6 | Кларендон | Мей-Пен | 1196 | 11 | Кингстон | Кингстон | 25 |
| 2 | Сент-Элизабет | Блэк-Ривер | 1212 | 7 | Манчестер | Мандевилл | 830 | 12 | Портленд | Порт-Антонио | 814 |
| 3 | Сент-Джеймс | Монтего-Бей | 595 | 8 | Сент-Анн | Сент-Анс-Бей | 1213 | 13 | Сент-Эндрю | Хаф-Уэй-Три | 453 |
| 4 | Трелони | Фалмут | 875 | 9 | Сент-Катерин | Спаниш-Таун | 1192 | 14 | Сент-Томас | Морант-Бей | 743 |
| 5 | Уэстморленд | Саванна-ла-Мар | 807 | 10 | Сент-Мэри[en] | Порт-Мария | 611 | ||||
Халкъы
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Адам саны
[тюзет | къайнакъны тюзет]2023 джылда Ямайкада 2 825 352 адам джашагъанды. 2022 джылда джылны юсюне къошулуу 0,08% болгъанды.
Джашагъанланы орта джылы - 30,5 джыл (2023 джылда).
Сабий туугъаны саны коэфициенти - 11,4 туугъан/1000 адамгъа 2022 джылда.
Бютёу сабий туугъанны сан коэфициенти 2022 джылда — 2,79 сабий бир тиширыугъа.
Адам ёлгенни сан коэфициенти - 7,43 ёлген/1000 адамгъа 2022 джылда.
Ямайканы бютёу адам санындан шахарлада 57% джашайды.
Ямайкада этник бла раса къаумла: африкачыла 76,3%, 15,1% къатышхан (афроевропачыла), 3,4% кюнчыгыш индиячыла эмда афро-кюнчыгыш индиячыла, 3,2% европачыла, 1,2% къытайлыла эм 0,8% башхала.
Тиллери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Ямайкада официал тил - ингилиз тил. Къралда баш магъаналы сёлешиннген тил - ямайка креол тилди (?патуа?).
Дин
[тюзет | къайнакъны тюзет]Ямайкада кёбюсю христианлыкъны тутадыла, аладан 64,8% протестантла, 2,2% католикле. Башхала: 1,9% иеговистле, 1,1% растафарианла, 21,3% атеистле, айтмадыла 2,3% (2011 джыл). Ямайкада 1513 мусулман джашайды.
Шахарла
[тюзет | къайнакъны тюзет]Ямайканы эм уллу шахарларыны тизмеси.
| Аты | Ингилиз аты | Адам саны (2011) | Графлыгъы |
|---|---|---|---|
| Кингстон | Kingston | 584 627 | Кингстон |
| Портмор | Portmore | 182 153 | Сант Катерина |
| Монтего бей | Montego Bay | 110 115 | Сент Джеймс |
| Спаниш таун | Spanish Town | 147 152 | Сант Катерина |
| Мей Пен | May Pen | 61 548 | Кларендон |
| Мандевил | Mandeville | 49 695 | Манчестер |
| Олд Харбор | Old Harbour | 28 912 | Сант Катерина |
Экономикасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Ямайка Кариб регионда уллу турист аралыкъды. Экономиканы эм баш санагъатлары: туризм (20% БИП), шекерни эмда бокситни чыгъаргъан.
Эл мюлкню (6% БИП) баш чыгъаргъан культурала (2019 джылда джыйгъан тонна): шекер къамиш (774 000), ямс (165 000), бананла (109 000), кокос (99 000), апельсин (72 000), ананас (33 000), папайя (11 000) бла кофе (6 700).[2]
20% ямайканы БИП-ны тыш къраллада ишлеген ямайкачыла юйге ашыргъан ачхасы болады.
Ямайканы номинал БИП 2019 джылда - 15 884 млд доллар болгъанды. Адам башына номинал БИП - 5826 доллар.
Кърал ачханы аты - ямайканы долларыды.
Тыш сатыу-алыу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Ямайканы экспорту 2023 джылда - 2 млрд долларгъа джетгенди. Экспортну баш товарлары: нефть, корунд, бокситле, химикатла, кофе, шекер, ром, ямс.
Экспортну баш алыучу къралла (2023): АБШ 50% (1,01 млрд US$), Россия 6,89% (138 млн US$), Латвия 6,54% (131 млн US$), Исландия 4,74% (94 млн US$), Уллу Британия 3,44% (68 млн US$), Нидерландла 2,94% (58 млн US$), Гайана 2,64% (52 млн US$), Канада 2,33% (46 млн US$).
Ямайканы импорту 2023 джылда - 7,59 млрд доллар болгъанды. Импортну баш товарлары: нефть бла нефтде чыкъгъан продуктла, автомобилле, дарманла, пластмасс товарла, нартюх.
Импорт келген баш къралла (2023): АБШ 41% (3,13 млрд US$), Къытай 8% (607 млн US$), Бразилия 4,8% (364 млн US$), Джапония 3,83% (290 млн US$), Колумбия 3,72% (282 млн US$), Тринидад эм Тобаго 2,99% (227 млн US$), Мексика 2,16% (164 млн US$), Нигерия 2,11% (160 млн US$).[3]
Маданияты
[тюзет | къайнакъны тюзет].jpg)
Ямайканы маданияты да, музыкасы да дуния маданиятда уллу багъалыдыла. Менто, ска, регги, рокстеди, даб, дэнсхолл, рагга, рагга джангл бла драм-н-бэйс музыка стилле Ямайкада къуралгъандыла. Алай а Ямайка дунияда регги стиль музыка бла айтылады. Кёб фахмулу реггии музыкачыла Ямайкадан чыкъгъандыла: Боб Марли, The Congos, Lee "Scratch" Perry, Макс Ромео, The Abyssinians, The Heptones, Kiddus I, John Holt, Eek-A-Mouse эмда башхала.
Литературасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Ямайканы журналист эмда джазыучу Герберт де Лиссер (1878-1944). Аны эм айтылгъан романлары - ?Роузхоллдан акъ хыйнычы? (1929) ?Джейны карьерасы? (1914), ?Сьюзан Проглет? (1915).[4]
Роджер Мэйс (1905–1955), журналист, назмучу эмда драматург.[5]
Айтылгъан ингилиз джазыучуну Ян Флемингни (1908–1964) Ямайкада юйю болуб айрымканда кёб заман джашагъанды. Аны Джеймс Бондну юсюнден китабларында кёб кере Ямайка геройлары тургъан джерча айтылады.
Марлон Джеймс (1970), джазыучу, юч роман джазгъанды: ?Джон Кроуну шайтаны? (2005), ?Кече тиширыуланы китаблары? (2009) и ?Джети мурдарлыкъны къысха тарихи? (2014), 2015 джылны Букер ёчню лауреатыды.
Спорту
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Эм белгили спорт Ямайкада - крикетди, алай тышында Ямайка къысха дистанциягъа чабхан спорт бла айтылгаы. Аны бла биринчи Ямайканы спортчула дунияда айтылгъанла 1948 джылда болгъан Джай Олимпиадада болгъанды. 1948—2012 джыллада Ямайканы спортсменлери 67 олимпий саугъаны алгъандыла (17 алтын), аладан 66 дженгил атлетикада, бирида велоспортда.
Ямайканы эм айтылгъан спортчу 8-кере олимпий чемпион, 11-кере дунияны чемпиону, къысха дистанциягъа чабхан спортда - Усэйн Болтду.[6]
Башха белгили спортла: футбол, американ футбол, ат чабдырыу, шахматла, баскетбол, автомобиль чабдырыу, гольф.[7]
Ямайкада тиширыулада эм белгили спорт - нетболду. Ямайканы нетболдан миллет тышырыу командасы (The Sunshine Girls) 1971 джылдан сора дунияда беш эм иги джыйымдыкълагъа киреди.[8]
2005 джылдан сора Ямайкада регби лига да барды. 2021 джылда Ямайканы регби джыйымдыгъы биринчи Регби дуния чемпионатха тюшгенди.[9]
Дагъыда къарагъыз
[тюзет | къайнакъны тюзет]Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Ямайканы юсюнден
- ↑ Азыкъ эм эл мюлк организацияны статистикасы.
- ↑ Ямайканы сату алу статистикасы.
- ↑ Герберт Джордж Де Лиссерны къысха биографиясы.
- ↑ Роджер Мейсны юсюнден.
- ↑ Дуния олимпий комитетде Болтну юсюнден бет.
- ↑ Ямайкада белгили спортла
- ↑ Ямайканы национал нетболну тышырыу джыйымдыкъны (The Sunshine Girls) тарихи.
- ↑ Ямайканы регби лиганы тарихи.
Амстердам ? Вена ? Дунай ? Къыбыла Америка ? Минги тау ? Словакия ? Аризона ? Уллу Британия ? Хорватия ? Ямайка ? Джорджия